ФРОНТТАН АЯКСЫЗ КАЙТКАН ВЕТЕРАН – УН БАЛА АТАСЫ

 Сугыш кырында бер аягын югалтып кайтса да, гомере буе хезмәттә, хәрәкәттә булган көр күңелле, нык рухлы ветераныбыз ул.

Татарстан Дәүләт архивы идарәсе ре­с п у б л и к а б ы з д а г ы Бөек Ватан сугышы ветераннарының та­вышларын яздырып, фондларда саклау эшен башлаган. Фаши­стларны җиңгән сугыш к а һ а р м а н н а р ы н ы ң үзләре сөйләгән тор­мыш хатирәләре яз­маларда киләсе буын­нарга кадәр җитәчәк.

Район башкарма комитетының архив бүлеге җитәкчесе Еле­на Васяйчева белән без– редакция корре­спонденты да Хазим ага Фәхретдиновның и с т ә л е к л ә р е н тыңларга дип юлга кузгалдык.

Хазим ага без килгәндә йокы бүлмәсендә намаз укый иде. Кызы Карибә белән күрше бүлмәдә сөйләшәбез.

–Әти әле соңгы ай­ларда чирләбрәк тора. “Өйдә сулыш җитми”, дип, көне буе йортта йөри, һавада утыра. Ул бит гомергә тик торуны белмәде, гел хәрәкәттә иде. Бер аягы булмаса да, җәяү йөргәндә аның артын­нан җитешми идек,– дип сөйли кызы.

Хазим Мәрдегалләм улы Югары Әлкидә туып үскән, гомер буе шунда яшәгән. Бе­ренче хатыны 1961 елда вафат булгач, Мөслимә апа белән тормыш корганнар. Аның белән 55 ел го­мер иткәннәр, ун бала үстергәннәр. Берничә ай элек кенә Мөслимә апа мәңгелеккә күчкән. Бу югалтуны Хазим абый бик авыр кичергән. “Дөньям бу­шап калгандай булды. Соңгы вакытта чирләп торуым да шуннан ахры”,–ди ул.

Өлкәнәйгән әти- әнисен Түбән Әлкидә яшәүче кызлары Карибә аларга ба­рып та, кыш чыгар­га үзләренә алып килеп тә караган. Соңгы бер-ике елда инде үз янына алып тәрбияләгән. Аларның өйләре иркен, бөтен уңайлыклары булды­рылган. Һәр җирдә пөхтәлек, җитешлек хөкем сөрә.

…Менә Хазим абый да безнең янга чыгып, әңгәмәгә кушылды.

–Инвалид исемен йөртсәм дә, мин гомер буе хезмәттән аеры­лмадым. Нинди эшкә тотынсам да, һәрчак җиренә җиткереп баш­карырга тырыштым. Терлекчелектә брига­дир булып эшләгәндә азыкны бик сыйфат­лы эшләтә идем. Бер сәнәк терлек азыгын да боздырмадым. Ми­нем бригада сарык үрчетү буенча күп ел­лар районда беренче булды. Әле тирә-күрше авыл фермаларына кышын терлек азыгы белән булыша идек,– дип искә ала 94 яшьлек ветеран.

–Хазим абый, сезгә бер аяксыз килеш кол­хоз эше белән шулай чиләнмәсәгез дә яра­гандыр бит?

–Улым, без бит ун бала үстердек. Алар­ны аякка бастырырга, башлы-күзле итәргә инвалид акчасы гына җитәме инде…

–Гаиләгез ишле булган шул. Димәк, ба­лаларны бик яраткан­сыз?

–Бик яраттым. Һәр бала үз бәхете белән туа бит. Өебез бала-ча­га тавышыннан гөрләп торды безнең. Мин күп балалы йортның һәр көне бәйрәм ке­бек үтә дип саныйм. Хәзер менә оныкла­рымны, оныкчыкла­рымны сөям. Алар да мине ярата, еш кайта­лар, хәлемне белешеп торалар.

Б о л а р н ы сөйләгәндә Хазим абыйның йөзләре бал­кып, күңеле тагын да үсеп киткән сыман тоелды миңа. Өлкән ветеран белән күбрәк аралашкан саен аның энергиясе ташып то­руга, зиһененең ачык, хәтеренең искит­кеч әйбәт булуына инанасың.

…Сугышка аны 1943 елны алалар. Ан­нан җиде ай буе алар­ны Суслонгер лагерен­да интектергәннәр. Мари урманнары ур­тасында урнашкан бу лагерьне “үлем лаге­ре” дип тә йөрткәннәр. Биредә солдатлар­дан пулеметчылар әзерләргә тиеш була­лар. Әмма өйрәнүләр агач мылтыктан ары узмый. Биредә сол­датларны кыйнау, ачка тилмертү гадәти хәлгә әйләнә. Кешеләр дистәләп кырыла. Бу мәхшәр турында хатка язарга, туган­нарга хәбәр итәргә дә ярамаган. Алай да бу корткычлык ту­рында ниндидер юл­лар белән Мәскәүгә җиткерә алалар. Шун­нан монда тикшерү, гаеплеләрне кулга алу башлана.

Бу мәхшәрдән, бәхеткә, Хазим абый исән-сау чыга. 1943 ел азагында ул фронтның алгы сызыгына эләгә. Украина фронтын­да пулеметчы булып фашистларга каршы сугыша. Шунда мина­га эләгеп каты ярала­на. 60 килограммлы тимер көпчәкле пу­леметы бер кырыйга тәгәри, Хазим абый көчле җәрәхәтләр белән икенче якка. Үзе исә бүген: “Ярый әле сукалаган кырда ми­нага эләктем, югыйсә исән дә калмый идем, йомшак җир коткар­ды”,–ди.

Хазим абыйның сул аягы бик нык теткәләнгән була. Аны хәрби госпитальдә ампутациялиләр. Ә тәненә эләккән мина ярчыкларын ул дистә еллар буе йөрткән. Әлеге ярчыклар хәзер Түбән Әлки мәктәбе музеенда саклана икән.

Бик озак г о с п и т а л ь л ә р д ә дәваланганнан соң, 21 яшьлек фронтовик Хазим туган якларга әйләнеп кайта.

С а у - с ә л а м ә т кешеләрдән ким яшәми ул – урман чы­гарып йорт сала, са­рай, мунчаларын да яңаны җиткереп тора. Авырып хастаханәдә ятуны белми, гел хезмәттә була. Әле соңгы елларда чирләп хастаханәгә эләккәч, тәрбия әйбәт булса да, дәвалау курсын да үтмичә, өйгә кайтару­ларын сораган.

Хазим абый тор­мышыннан бик канәгать. “Хөкүмәт бик кайгырта без­не, нинди генә ярдәм күрсәтми”,– дип кат- кат әйтте.

– Р а й о н ы б ы з җитәкчесе Алек­сандр Никошин да бездә еш була. Гел хәлемне сорашып, нинди ярдәм кирәк, дип кенә тора. Бу кече күңелле җитәкчегә бик рәхмәтле мин,– ди ветеран. Аннан өстәп куя:

–Әле бик тә яшисе килә. Дөньялар матур бит!

Хазим абый Юга­ры Әлкидән Бөек Ватан сугышына киткән авылдашла­рын исемнәре белән хәтерли. Күпмесенең фронтта башларын са­луын да санап бирде.

–Хәзер берсе дә исән түгел инде. Күп гомерләр узды бит. Ф р о н т о в и к л а р н ы ң күбесе, сугыштан исән кайтса да, яшьли ва­фат булды, шунысы кызганыч, – ди ул са­гыш белән.

Хазим абый безне орден-медальләр белән тулы костюмын киеп аягөсли озатып калды. “Оланнар, сезнең белән тагын күрешергә язсын иде әле”,–дип саубул­лашты.

Безнең бу арала­шу, ветеранның дик­тофонга яздырылган хатирәләре мәңгелек саклауга дәүләт архи­вына юлланачак.